روزه و تقویت سیستم ایمنی بدن در مقابل سرایت بیماری‌ها: علم چه می‌گوید؟

به قلم: دکتر معز الاسلام عزت فارس
استاد مشارک (دانشیار) در تغذیه‌ی درمانی و رژیم غذایی

اگر بگوییم بشر در حالت کنونی در یکی از لحظات و مراحل حساس تاریخی و در موقفی قرار دارد که در تاریخ بشر بی‌سابقه بوده است، مبالغه نکرده ایم. ویروس کرونا (که نام علمی آن SARS-CoV-2 و مسبِب بیماری COVID-19 است) جهان را با چالش‌های جدی مواجه کرده و باعث شده است تا همه‌ی جهانیان به گونه‌ی گروهی و با جدیت تمام تلاش کنند راهی برای مدیریت این ویروس و آثار ویرانگر آن بیابند. این ویروس دشمنی است سرسخت. هرچند با چشم دیده نمی‌شود، اما دلایل وجود و آثار ویرانگر آن بر زندگی و اقتصاد و جامعه، به حدی زیاد است که قابل انکار و چشم‌پوشی نیست.

با نزدیک شدن ماه مبارک رمضان، فتواها، و به تعبیر دقیق‌تر، ادعاهایی سر برآورده است. چرا که فتوای شرعی بر بنیاد قواعد ثابت و حقایق محکم، و یا دست کم بر حقایقی که به گمان غالب درستی آن ثابت باشد، استوار است، نه بر گمانه زنی و احتمال محض. ادعاهایی که در آن‌ها خوردن روزه به عموم مردم در رمضان پیش رو، جایز و مباح تلقی شده است. به این دلیل که احتمال دارد روزه بر سیستم ایمنی بدن تأثیر منفی داشته باشد و خطر سرایت این بیماری خطرناک را افزایش دهد و سرانجام این بحران بیش از پیش چالش‌برانگیز شود.

از آن جایی که این ادعاها متوجه یکی از مسایل فقهی و شرعی و عبادی است، نمی‌توان آن را بدون دلیل قاطع علمی پذیرفت و به آن تسلیم شد و این شعیره‌ی بزرگ و عبادت ارجمندی را که مردم همه‎ساله با شور و اشتیاق انتظار آن را می‌کشند، تعطیل کرد. هم‌چنانی که نقد و نقض این ادعاها نیز نیازمند دلیل علمی است. دلیل علمی‌ای که احتمال ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن و احتمال گسترش ویروس را در نتیجه‌ی روزه، نفی و رد کند.

با بررسی تمام پژوهش‌های علمی و معتمدی که در مجله‌های علمی و معروف جهان نشر شده است و به سیستم ایمنی بدن و انواع و اقسام روزه‌ها، که روزه‌ی رمضان یکی از آن‌هاست، ارتباط دارد، در می‌یابیم که این پژوهش‌ها از ابعاد مختلف، روزه و سیستم ایمنی بدن را مورد بررسی قرار داده است و این پژوهش‌ها را به گونه‌ی زیر می‌توان خلاصه کرد:

– پژوهش‌های علمی‌ای که روزه‌ی افراد سالم و بیمارِ بالغ محل بررسی آن‌هاست و از مهم‌ترین این‌ها، پژوهشی است که ما سال 2009 آن را انجام دادیم و سال 2012 در مجله‌ی پژوهش‌های تغذیه منتشر شد. پژوهش به گونه‌ای بود که تأثیر روزه‌ی مقطعی در ماه رمضان بر پنجاه مرد و زن سالم و بیمارِ بالغ بررسی شد. با بررسی نیایج این پژوهش روشن شد که روزه هیچ گونه تغییر منفی بر سیستم ایمنی بدن افراد مورد بررسی شده، به جا نگذاشته است (1). نتایج این پژوهش، با پژوهش دیگری که در زمینه بر 120 فرد سالم اجرا شد، تأیید شد و نتایج این پژوهش نیز نشان داد که روزه هیچ تأثیر منفی بر سیستم ایمنی بدن ندارد (2). پژوهش سوم و مشابه نیز بر 21 نفر سالم اجرا شد و نتایج آن نشان می‌دهد که روزه‌ی رمضان، هیچ تأثیر منفی بر سلول‌های سفید خون (از نوع Neutrophils ) که وظیفه‌ی آن حمایت بدن در مقابل سرایت بیماری‌ها، به ویژه باکتری است، ندارد (3).

به دلیل کثرت پژوهش‌های علمی پیرامون اثر روزه‌ی مرضان بر سیستم ایمنی بدن، 45 پژوهش علمی در این زمینه، مرور و بررسی شد. مرور و بررسی علمی این پژوهش‌های منتشر شده، نشان داد که روزه هیچ تأثیر منفی بر سیستم ایمنی بدن افراد سالم ندارد و خطر ابتلا به بیماری‌های ساری را نیز افزایش نمی‌دهد. همچنان این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که روزه سیستم ایمنی بیماران نفس‌تنگی را نیز ضعیف نمی‌کند (4). مرور و مطالعه‌ی پژوهش‌های علمی دیگر نشان می‌دهد که روزه‌های مختلف، به استثنای روزه‌ی رمضان، نشان داد که روزه‌ی مقطعی می‌تواند سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند (5).

شاید از مهم‌ترین پژوهش‌های مرتبط با روزه و سیستم ایمنی بدن، پژوهشی باشد که تأثیر روزه‌ی رمضان را بر مکانیسم منع اکسیداسیون و مقابله با التهاب مورد بررسی قرار داده است. روشن است که افزایش التهاب و اکسیداسیون باعث ضعف سیستم ایمنی بدن می‌شود. تیم تحقیقاتی ما معلومات 12 پژوهش علمی را (که شامل 311 فرد روزه دار بالغ می‌باشد) جمع و تحلیل کردند. این پژوهش‌ها اثر روزه‌ی رمضان را بر عوامل منع اکسیداسیون و التهاب به بررسی گرفته است. نتایج این تحلیل نشان می‌دهد که در اخیر ماه رمضان، شاخص‌های اکسیداسیون و التهاب به گونه‌ی قابل ملاحظه‌ای در افراد مورد بحث کاهش یافته است (6).

[در این زمینه پژوهش‌های دیگری نیز در متن اصلی، بررسی و تحلیل شده است که مترجم نخواست با ذکر آن‌ها نوشته بیش از این به درازا کشانده شود. اما مراجع این پژوهش‌ها در زیر برای اطمینان اهل علم و تحقیق آورده می‌شود.]

با بررسی گذرای مهم‌ترین پژوهش‌های علمی منتشر شده پیرامون اثر روزه بر سیستم

ایمنی بدن دانستیم که روزه می‌تواند مقاومت بدن و سیستم ایمنی وجود را در مقابل بیماری‌های ساری و میکروب‌ها بالا ببرد و تقویت کند. و یا دست کم از هیچ کدام از این پژوهش‌ها تأثیر منفی روزه بر سیستم ایمنی بدن ثابت نمی‌شود. و این خود بطلان ادعاهای کسانی را که احتمال می‌دادند روزه سیستم ایمنی بدن را در مقابل ویروس کرونا (COVID-19) تضعیف می‌کند، روشن و آفتابی می‌کند.

گفتنی است که افراد مبتلا به ویروس کرونا از آن چه گفته آمد، مستثنا هستند و برابر با اصل شرعی جواز افطار روزه برای بیمار، آنان نیز می‌توانند روزه‌ی خود را افطار کنند و پس از صحت‌یاب شدن، قضا بیاورند.

ترجمه: بخش فرهنگی «مرکز علوم قرآنی تابش نور»

مراجع:
1. Faris et al. “Intermittent fasting during Ramadan attenuates proinflammatory cytokines and immune cells in healthy subjects.” Nutrition Research 32.12 (2012): 947-955.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0271531712001820

2. Latifynia A., et al. “Circulating immune complex during Ramadan.” Journal of Ayub Medical College Abbottabad 19.2 (2007): 15-18.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18183711

3. Latifynia, A., et al. “Effect of Ramadan on neutrophil’s respiratory burst (innate immunity) and circulating immune complex.” J Ayub Med Coll Abbottabad 20.3 (2008): 128-31.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19610537

4. Adawi, Mohammad, et al. “Ramadan fasting exerts immunomodulatory effects: Insights from a systematic review.” Frontiers in immunology 8 (2017): 1144.
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fimmu.2017.01144/full

5. Choi, In Young, Changhan Lee, and Valter D. Longo. “Nutrition and fasting-mimicking diets in the prevention and treatment of autoimmune diseases and immunosenescence.” Molecular and cellular endocrinology 455 (2017): 4-12.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0303720717300552

6. Faris, et al. “Impact of diurnal intermittent fasting during Ramadan on inflammatory and oxidative stress markers in healthy people: Systematic review and meta-analysis.” Journal of Nutrition & Intermediary Metabolism 15 (2019): 18-26.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352385918300744

7. Madkour, Mohamed I., et al. “Ramadan diurnal intermittent fasting modulates SOD2, TFAM, Nrf2, and sirtuins (SIRT1, SIRT3) gene expressions in subjects with overweight and obesity.” diabetes research and clinical practice 155 (2019): 107801. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0168822719302177

8. Lahdimawan, Ardik, et al. “Effect of Ramadan fasting on the ability of serum, PBMC and macrophages from healthy subjects to kill M. tuberculosis.” IOSR Journal of Pharmacy and Biological Sciences (IOSR-JPBS) 9.1 (2014): 24-9.
https://www.semanticscholar.org/paper/Effect-of-Ramadan-Fasting-on-the-Ability-of-Serum%2C-Lahdimawan-Handono/f2c915a812175e2f362c53d5d033d84fec3acb6a
9. Campos-Rodríguez, Rafael, et al. “Intermittent fasting favored the resolution of Salmonella typhimurium infection in middle-aged BALB/c mice.” Age 38.1 (2016): 13. https://link.springer.com/article/10.1007/s11357-016-9876-3

10. Yakasai, Ahmed M., et al. “Once-daily antiretroviral therapy among treatment-experienced Muslim patients fasting for the month of Ramadan.” Tropical doctor 41.4 (2011): 233-235. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1258/td.2011.110130
11. Gasmi, Maha, et al. “Time-restricted feeding influences immune responses without compromising muscle performance in older men.” Nutrition 51 (2018): 29-37. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0899900718300364
12. Vasconcelos, Andrea R., et al. “Intermittent fasting attenuates lipopolysaccharide-induced neuroinflammation and memory impairment.” Journal of Neuroinflammation 11.1 (2014): 85. https://link.springer.com/article/10.1186/1742-2094-11-85

13. Kafami, Laya, et al. “Intermittent feeding attenuates clinical course of experimental autoimmune encephalomyelitis in C57BL/6 mice.” Avicenna Journal of Medical biotechnology 2.1 (2010): 47. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3558143/pdf/AJMB-2-47.pdf

14. Cignarella, Francesca, et al. “Intermittent fasting confers protection in CN