يک روز مردي نزد پيامبر صلى الله عليه وسلم آمده و از او درخواست پول کرد. آن حضرت صلى الله عليه وسلم فرمود: آيا در خانه چيزي داري؟ مرد گفت: آري، پلاسي دارم که قسمتي از آن را به تن کرده و قسمتي را مي‌گسترانيم و پياله اي که در آن آب مي‌نوشيم.
رسول خدا صلى الله عليه وسلم فرمود: آن‌ها نزد من بياور! مرد رفت و آن‌ها را آورد. پيامبر صلى الله عليه وسلم فرمود: چه کسي اين دو را مي‌خرد؟ مردي پاسخ داد: من آن‌ها را به يک درهم مي‌خرم. آن حضرت صلى الله عليه وسلم فرمود: کسي هست که بيشتر از يک درهم براي آن‌ها بپردازد؟ _ دو يا سه بار تکرار فرمود- مرد ديگري گفت: آن‌ها را به دو درهم مي‌خرم. آن‌ها را به او داد و رسول خدا صلى الله عليه وسلم دو درهم را گرفت و به مرد فقير داد و فرمود: با يکي براي خانواده‌ات غذايي بخر و با ديگري تيشه اي بخر و با آن نزد من برگرد.
آن مرد تيشه اي را خريده و نزد پيامبر صلى الله عليه وسلم برگشت. آن حضرت صلى الله عليه وسلم دستي بر پشت او نهاد و فرمود: برو و هيزم جمع نما و آن را بفروش و تا پانزده روز ديگر نبينمت.
آن مرد رفت و به جمع کردن و فروش هيزم پرداخت و پس از آنکه ده درهم گردآورده و لباس و غذا خريد و برگشت. پيامبر صلى الله عليه وسلم فرمود: (هذا خير لك من أن تجيء المسألة نُكْتَةً (علامة) في وجهك يوم القيامة، إن المسألة لا تصلح إلا لثلاثة: لذي فقر مُدْقِع (شديد)، أو لذي غُرْم مفظع (كبير)، أو لذي دم موجع (عليه دية)) يعني: «اين براي تو بهتر از آن است که گدايي بر چهره‌ات نشاني در روز قيامت بگذارد. درخواست کمک مالي و تکدي جز در سه مورد جايز نيست: براي کسي که دچار فقر شديد باشد، يا صاحب قرض بسيار، و يا کسي که ديه بر عهده‌اش باشد.» [ابوداود]
***
يک روز صبح صحابه رضي الله عنهم در محضر رسول الله صلى الله عليه وسلم نشسته بودند، مرد تنومندي را ديدند که با شتاب مي‌رود و در کارش جهد و کوشش مي‌کند. اصحاب از شور و نشاط آن مرد به تعجب افتاده و گفتند: يا رسول الله، ايکاش اين حال را در راه خدا مي‌داشت؟ پيامبر صلى الله عليه وسلم فرمود: فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم موضحًا لهم أنواع العمل الطيب: (إن كان خرج يسعى على ولده صغارًا، فهو في سبيل الله، وإن كان خرج يسعى على أبوين شيخين كبيرين فهو في سبيل الله، وإن كان خرج يسعى رياء ومفاخرة فهو في سبيل الشيطان) يعني: «چنانچه براي کسب روزي براي فرزندان خردش خارج گشته است در راه خداست، اگر براي پدر و مادر پيرش باشد نيز در راه خدا است، بيرون آمده است تا خويشتن را (از احتياج و گدايي کردن) حفظ نمايد در راه خدا است ولي چنانچه بخاطر ريا و فخرفروشي باشد، در راه شيطان قرار دارد.» [طبراني]
چنانچه پيداست اسلام دين کار و کوشش است، کار و تلاش براي دنيا و براي آخرت. خداوند متعال مي‌فرمايد: ﴿وَٱبۡتَغِ فِيمَآ ءَاتَىٰكَ ٱللَّهُ ٱلدَّارَ ٱلۡأٓخِرَةَۖ وَلَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ ٱلدُّنۡيَاۖ﴾ [القصص: 77] يعني: «و با آنچه خدايت داده سراى آخرت را بجوى و سهم خود را از دنيا فراموش مكن.» پروردگار سبحان به کار و تلاش در زمين و خوردن از روزي حلال خداوند امر نموده و مي‌فرمايد: ﴿هُوَ ٱلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ ٱلۡأَرۡضَ ذَلُولٗا فَٱمۡشُواْ فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُواْ مِن رِّزۡقِهِۦۖ وَإِلَيۡهِ ٱلنُّشُورُ ١٥﴾ [الملك: 15] يعني: «اوست كسى كه زمين را براى شما رام گردانيد پس در فراخناى آن رهسپار شويد و از روزى [خدا] بخوريد و رستاخيز به سوى اوست.»
رسول خدا صلى الله عليه وسلم بر کار و کوشش تأکيد فراوان داشته و مي‌فرمايد: (اعملوا فكلٌّ مُيسَّرٌ لما خُلِقَ له) [متفق عليه] يعني: «کنيد، زيرا براي هر کس آنچه که براي آن آفريده شده آماده گشته.» همه‌ي پيامبران خداوند -عليهم الصلاة و السلام- نمونه‌هاي عالي کار و تلاش بوده‌اند. تمام پيامبران شباني کرده‌اند و هرکدام از پيامبران حرفه‌ي خاصي داشتند و بدان مشغول بوده‌اند. رسول بزرگوار اسلام صلي الله عليه وسلم در بسياري از کارها با صحابه مشارکت فرموده و خود را از آنان جدا نمي‌ساخت. به عنوان مثال در جريان حفر خندق ايشان صلي الله عليه وسلم سنگ و ماسه حمل مي‌نمود.
کار و تلاش براي کسب روزي آدابي دارد که بهتر است هر مسلماني بدان آراسته گردد، از جمله‌ي اين آداب:
هدف انسان مسلمان از کاري که مي‌کند سير داشتن بدن خويش از روزي حلال و بازداشتن آن از مال حرام و کسب نيرو و توان عبادت و آبادي زمين را جستجو مي‌نمايد.
فرد مسلمان کارها را سر وقتشان به انجام رسانيده و تاخير را جايز نمي‌داند. پيشينيان گفته‌اند: کار امروز را به فردا مسپار!
پيامبر صلى الله عليه وسلم مي‌فرمايد: (اللهم بارك لأمتي في بكورها) [ترمذي و ابن ماجه و احمد] يعني: «بار خدايا! به صبحگاهان امتم برکت ده!»
فرد مسلمان با جديت و شور و نشاط و بدون کسالت و تنبلي سر کار حاضر مي‌شود که «بي‌رنج گنج ميسر نمي‌شود».
به قول شاعر:
| بقـدر الكَدِّ تُكْتَســب المعـــالي | ومـن طـلب العــُلا سـهر الليالــي | |
| ومـن طـلب العــلا مـن غيـر كَـد | أضاع العمر فــي طلـــب المــُحَالِ |
معني شعر:
«قدر تو از کوشش و کارت برآيد برفراز، شب نخوابد آنکه ميلش سوي بالا رفتن است، آرزوي قدر والا بي‌تلاش و رنج دست، صرف عمر اندر خيالي واهي است.»
انسان مسلمان درحد توان کارش را به درستي و به خوبي انجام مي‌دهد. پيامبر صلى الله عليه وسلم در اين رابطه مي‌فرمايد: (إن الله يحب إذا عمل أحدكم عملا أن يتقنه) [بيهقي] يعني: «خداوند دوست مي‌دارد که چنانچه کاري کرديد در آن دقت و درستي را کاملاً رعايت نماييد.» همچنين آن حضرت صلى الله عليه وسلم فرموده است: (إن الله كتب الإحسان على كل شيء، فإذا قتلتم فأحسنوا القتلة، وإذا ذبحتم فأحسنوا الذبح، ولْيَحُدَّ أحدُكم شفرته؛ فلْيُرِح ذبيحته) [مسلم] يعني: «هر آئينه خداوند احسان و نيکي را بر هر چيز واجب نموده است، پس چون کشتيد، نيکو بکشيد و چون حيواني را ذبح نموديد، نيکو ذبح کنيد، بايد که يکي از شما تيغ خود را تيز کند و ذبيحهء خود را راحت نمايد.»
الكبر في الأمور كلها مذموم، وقد حذر منه النبي صلى الله عليه وسلم فقال: (لا يدخل الجنة من كان في قلبه مثقال حبة من خردل من كبر) [ابوداود و ترمذي و احمد] يعني: «آنکه به اندازهء يک ذره کبر در دلش باشد، به بهشت داخل نمي‌گردد.» چه خوب است که هر رئيس و کارفرمايي در برابر زيردستانش فروتني پيش گيرد و زيردستان در کارها هميار و مددکار رئيس شان باشند. بهترين الگوي ما رسول خدا صلي الله عليه وسلم است که با اصحاب در کارها مشارکت کرده و در منزل نيز با فروتني تمام کمک و مساعدت مي‌فرمود.
کار و عمل دنيا نبايد ما را از عبادت و اطاعت پروردگار بازدارد:
هر مسلماني براي کسب رزق و روزي حلال و پاک براي خانواده‌اش کار مي‌کند و در انجام اين کار به تحقق فرمان خداوند ايمان دارد که مي‌فرمايد: ﴿فَٱمۡشُواْ فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُواْ مِن رِّزۡقِهِۦۖ وَإِلَيۡهِ ٱلنُّشُورُ ١٥﴾ [الملك: 15] يعني: «پس در فراخناى آن رهسپار شويد و از روزى [خدا] بخوريد و رستاخيز به سوى اوست.»
از آنجا که نفس کار و تلاش براي کسب روزي حلال و اجتناب از گدايي عبادت مي‌باشد، طبيعتاً ما را از اطاعت از خداوند که به ساير عبادات نيز امر فرموده است بازنخواهد داشت.
کاري که يک مسلمان براي امرار معاش انتخاب مي‌کند، با اصول شرعي نبايد مخالفتي داشته باشد. مثلاً انسان مسلمان و معتقد هرگز در يک کارگاه شراب سازي و يا چيزي مانند آن کار نمي‌کند.
شخص مسلمان در کارها امانت را رعايت نموده و نيرنگ و خيانت روا نمي‌دارد و تقاضاي رشوه نمي‌کند. از اسرار کاري خود محافظت نموده و کارش را به بهترين وجه ممکن انجام مي‌دهد. به همين ترتيب صاحب کار هم بايد از حقوق کاگرانش دفاع نموده و آن را محترم بشمارد. مزد آنان را به درستي پرداخت نموده و ظلم ننمايد و از آن‌ها بيش از طاقتشان کار نکشد. همچنين نيازهاي سلامتي و اجتماعي آنان را فراهم سازد.
